Beladen Frans kasteel aan de Herengracht
23 juni 2021
Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) is gehuisvest in het prachtige stadspaleis Herengracht 380. Het pand is gebouwd door de schatrijke Jacobus Nienhuys. Zowel het huis als de man kennen een bewogen verleden.

Amsterdammer Jacobus Nienhuys vertrekt halverwege 19e eeuw naar Indonesië om daar als één van de eerste ondernemers een tabaksplantage te exploiteren. En dat doet hij goed. Nienhuys loopt in no time gigantisch binnen, mede dankzij het gebruik van zeer laagbetaald personeel, de zogenaamde koelies. Deze koelies zijn meestal afkomstig uit Aziatische landen buiten Indonesië en worden slecht behandeld. Bij Nienhuys zelfs zo slecht dat 7 van zijn werknemers in 1869 door mishandeling om het leven komen. Hoe het precies is gegaan, zal wel voor altijd onduidelijk blijven. Feit is dat Nienhuys in datzelfde jaar halsoverkop Indonesië verlaat en ‘wegens gezondheidsredenen’ terugkeert naar Nederland.

J
acobus Nienhuys, geschilderd door Willem Maris rond 1900.

Overdadig kasteel
Terug in Nederland laat Nienhuys in Baarn een flinke villa bouwen, Villa Medan, vernoemd naar de stad Medan op Sumatra. De stad die hem zoveel rijkdom bracht. Maar de hoofdstad lonkt en Nienhuys geeft architect Abraham Salm de opdracht een dubbel grachtenpand neer te zetten aan de Herengracht 380-382. Kosten noch moeite worden bespaard. Het pand heeft nog het meeste weg van een overdadig kasteel dat je in de Franse Loire verwacht aan te treffen.

F
linke bedrijvigheid bij het toekomstige woonhuis van Jacobus Nienhuys als daar de laatste loodjes aan worden gelegd, 1890.

Kunstverzameling
Elke kamer is in een andere stijl. Er is een Moorse badkamer die rechtstreeks uit duizend-en-een nacht lijkt te komen, het huis heeft een ‘carport’ voor de koets en is als eerste in Amsterdam volledig voorzien van elektrisch licht. Nienhuys woont hier vanaf 1891 met zijn gezin, bestaande uit vrouw Eva en hun 5 kinderen. Daarbij komt een complete huishoudbrigade, die bestaat uit een kindermeisje, gezelschapsdame, 2 dienstmeisjes, een paardenverzorger en een koetsier. Deze laatste woont met zijn hele gezin van 6 in de bovenverdieping van het koetshuis. Behalve aan grote huizen, geeft Nienhuys ook geld uit aan kunst. De Herengracht 380 hangt vol met werken van onder meer Willem Witsen en de gebroeders Maris.

Het koetshuis in de achtertuin van Herengracht 380 is al een minikasteel op zich.

Maatschappij voor Volkswoningen
Zoals we vaker zien, heeft ook Jacobus Nienhuys niet alleen maar slechte kanten. Zo investeert hij in betere huisvesting voor minderbedeelden door de Maatschappij voor Volkswoningen op te richten, het latere Ymere. Het eerste blok woningen van de MVV wordt in 1894 neergezet op een braakliggend stuk grond bij de Hugo de Grootkade. Dat is tegenwoordig de Van Reigersbergenstraat, vernoemd naar Maria van Reigersberch, de vrouw van Hugo de Groot.

Binnen in Herengracht 380 ten tijde van Nienhuys’ verblijf daar: de grote antichambre onder de lichtkoepel, gezien naar de hoofdtrap, 1900.

Eetzaal met buffetkast, 1900.

Vertrek
Nienhuys verlaat het pand in 1909 als hij het verkoopt aan zijn oude werkgever, de Deli Maatschappij, groothandel in tabak. Zelf gaat hij in zijn Baarnse villa wonen. In 1921 komt het gebouw in handen van de Deutsche Bank. De Duitsers breiden de kelder uit tot een immense kluisruimte die later van pas zal komen als het NIOD in het pand trekt. Niet lang na het vertrek van de familie Nienhuys overlijdt vrouw Eva in 1911 op 62-jarige leeftijd. Jacobus blijft alleen achter tot ook hij in 1927 op 91-jarige leeftijd in Bloemendaal overlijdt.

De muzieksalon.

Rechtstreeks uit duizend-en-een nacht: de Moorse badkamer.

NIOD
Van 1946 tot 1948 wordt het pand gebruikt als Tribunaal om lichtere oorlogsmisdadigers te berechten. Vanaf 1948 is het achtereenvolgens in gebruik door de Nederlandse Bank en het Ministerie van Financiën, tot het NIOD in 1997 het pand betrekt. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie is in 1945 opgericht om met onafhankelijk onderzoek de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Nederlands-Indië in kaart te brengen.

Hitlers kerstkaart
De oude kluisruimte is inmiddels in gebruik als archief. De ruimte wordt opgesierd door enkele bijzondere stukken, zoals een door Adolf Hitler persoonlijk ondertekende kerstkaart en een schoolrapport van de latere NSB-leider Anton Mussert uit 1911. De jonge Anton liet toen nog weinig blijken van zijn latere liefde voor de nazi’s: slechtste cijfer is een 4 voor Duits.

Nooit vergeten
Oorspronkelijk opgericht als het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, heet het instituut tegenwoordig voluit ‘NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies’. Waar ooit Jacob Nienhuys leefde als een vorst in Frankrijk, werken tegenwoordig zo’n 50 NIOD-medewerkers aan uiteenlopende projecten en publicaties. Opdat we nooit vergeten, en om inzicht te krijgen in het kwaad in de mens.

In de voormalige kluis van de Deutsche Bank bevindt zich tegenwoordig het archief van het NIOD. In de vitrine liggen bijzondere stukken, zoals ondertekende kerstkaarten van Hitler en een schoolrapport van Anton Mussert.

Bron: https://www.amsterdam.nl/nieuws/achtergrond/beladen-frans-kasteel/

Reacties
Geïnteresseerde – 24 juni 18:14
Wat interessant, een voormalig slavenhouder die dankzij zijn slechte geweten(?) later iets goeds voor minderbedeelden doet. Ook interessant die oorsprong van Ymere en dan nu heel toepasselijk het NIOD in dit gebouw. Kunnen we het ook bezoeken of worden hier rondleidingen met uitleg gegeven?

Paul Hof – 24 juni 17:02
In bovenstaand artikel staat Anton Mussert in 1911 een vier haalde voor het vak Duits. In het artikel wordt gesuggereerd dat dit geen hoog cijfer is. Mijns inziens klopt niet. Voor zover ik weet gingen de rapport cijfers niet verder dan vijf. In dat licht bezien had hij dus een hoog cijfer en zat de aankeg voor deze taal er al vroeg in.

Kees Boas – 24 juni 16:28
Nienhuijs kocht eerst een kavel waarop hij een nieuw pand liet bouwen. Toen dit zo ongeveer klaar was fikte de boel af. Nienhuijs kocht het naastliggende pand en liet toen door de Salmen een dubbel pand bouwen. De buren vonden Nienhuijs maar een patser met verkeerd geld.

Dit pand aan de Herengracht 380 te Amsterdam kunt U met eigen ogen aanschouwen tijdens een rondvaart door de Amsterdamse grachten met de saloonboot Hilda. Meer informatie vind U op onze arrangementen pagina. Of maak gelijk contact via het online formulier.